नेपाल भौगोलिक रूपमा विविधतायुक्त मुलुक हो, जहाँ हिमालयका उच्च हिमालदेखि तराईका समतल भू-भागसम्म फैलेको छ। यस विविधताले नेपाललाई प्राकृतिक विपत्तिहरू, जस्तै: भूकम्प, बाढी, पहिरो, हावाहुरी र हिमपहिरो जस्ता प्रकोपहरूको जोखिममा पारेको छ। हरेक वर्ष यी विपत्तिहरूले जनधनको ठूलो क्षति पु¥याइरहेको हुन्छ। यस पृष्ठभूमिमा, प्राकृतिक विपत व्यवस्थापनलाई सुधार गर्न नेपाल सरकारले केहि महत्त्वपूर्ण पक्षमा ध्यान दिनु आवश्यक छ।
१. सम्पूर्ण विपत व्यवस्थापन संरचनाको सुदृढीकरण
नेपाल सरकारले २०७४ सालमा "प्राकृतिक विपत् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरण" स्थापना गरेको भए पनि यसको प्रभावकारीता अझै सीमित देखिन्छ। सरकारको लागि यस प्राधिकरणलाई जनशक्ति, प्रविधि र आर्थिक स्रोतको पहुँचको लागि प्राथमिकता दिनु जरूरी छ। यसले गर्दा विपत व्यवस्थापनका सबै चरणहरू – रोकथाम, तयारी, प्रतिकार्य, र पुनःस्थापना – प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन हुन सक्छ।
२. पूर्वचेतावनी प्रणालीको सुदृढीकरण
विपत्तिहरूको जोखिम कम गर्न सबभन्दा प्रभावकारी उपाय भनेको समयमै पूर्वचेतावनी दिनु हो। अहिले नेपालमा बाढी, पहिरो, र हावाहुरी जस्ता विपत्तिका लागि केही स्थानहरूमा पूर्वचेतावनी प्रणालीको व्यवस्था गरिएको छ। तर, यी प्रणालीहरू देशव्यापी रूपमा उपलब्ध छैनन्। सरकारले सम्पूर्ण देशमा आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गरेर पूर्वचेतावनी प्रणाली स्थापना गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।
३. समुदायस्तरमा क्षमता अभिवृद्धि
विपत व्यवस्थापनमा समुदायको सक्रिय सहभागिता महत्त्वपूर्ण छ। सरकारले स्थानीय तहमा विपत व्यवस्थापन सम्बन्धी तालिम र जनचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन गरी समुदायलाई विपतसँग जुध्न सक्षम बनाउन आवश्यक छ। विशेष गरी पहाडी र दुर्गम क्षेत्रका बासिन्दालाई प्राथमिकता दिँदै, विपतको बेलामा उनीहरूलाई चाहिने सामग्री र तालिम उपलब्ध गराउनु पर्दछ।
४. अनुसन्धान र प्राविधिक ज्ञानमा लगानी
नेपालका अधिकांश विपत्तिहरू मौसमजन्य तथा भूगर्भीय कारणले हुने भएकाले यस क्षेत्रमा अनुसन्धान र प्राविधिक ज्ञानको आवश्यकता छ। सरकारले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय विश्वविद्यालय, अनुसन्धान संस्था, तथा विज्ञहरूसँग सहकार्य गरी विपत व्यवस्थापनको क्षेत्रमा नयाँ प्रविधि र नवीन ज्ञानको प्रयोग गर्नु अत्यावश्यक छ।
५. भूकम्प प्रतिरोधी पूर्वाधार निर्माण
नेपाल एक भूकम्पीय जोखिमको क्षेत्रमा अवस्थित छ, र २०७२ सालको विनाशकारी भूकम्पले यस जोखिमलाई प्रष्ट रुपमा उजागर गरेको थियो। सरकारले भूकम्प प्रतिरोधी पूर्वाधार निर्माणमा जोड दिनु पर्नेछ। नयाँ निर्माणहरूमा भूकम्प प्रतिरोधी मापदण्डहरूलाई कडाइका साथ लागू गर्नुका साथै, पुराना भवनहरूको पुनःनिर्माण र सुदृढीकरणका लागि थप योजनाहरू आवश्यक छन्।
६. राहत तथा पुनःस्थापनाका लागि प्रभावकारी योजना
विपतपछि तत्काल राहत र दीर्घकालीन पुनःस्थापनाको चरणमा सरकारले ध्यान दिनुपर्छ। विपतका बेला वितरण गरिने राहत सामग्रीको पारदर्शिता, आपूर्ति सञ्जालको व्यवस्थापन, र पुनःस्थापनाको प्रक्रिया छिटो तथा प्रभावकारी बनाउनका लागि आवश्यक स्रोत परिचालन गर्नुपर्ने हुन्छ। यो कार्य स्थानीय तहदेखि संघीय सरकारसम्मको सहकार्यबाट मात्र सम्भव छ।
निष्कर्ष
नेपाल जस्तो भूराजनीतिक र प्राकृतिक विविधता भएको देशमा प्राकृतिक विपत्तिहरूको जोखिम सदैव रहन्छ। सरकारले विपत व्यवस्थापनको संरचनालाई बलियो बनाउँदै, पूर्वचेतावनी प्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउन, र समुदायलाई सशक्त पारेर मात्र दीर्घकालीन समाधानको बाटोमा अघि बढ्न सक्छ। प्राकृतिक विपत्तिहरूको प्रभावलाई कम गर्न तत्कालीन प्रतिक्रिया भन्दा पूर्वतयारी र जोखिम न्यूनीकरणमा लगानी गर्ने बेला आएको छ।
